عدول از قواعد زبان معیار، روشی است که همه شاعران برای آفرینش شعر از آن بهره می گیرند. در شعر کلاسیک فارسی، فراهنجاری معنایی بیشتر برای القای بار عاطفی - انسانی، افزدون بر جنبه هنری و زیبایی شعر و نیز ابدیت بخشیدن به آن صورت می گیرد؛ از این رو، این تمهید خاص، جوهر اصلی شعر به شمار می رود. مولوی از شاعران بزرگی است که برای تشخص دادن به شعر خود، ضمن استفاده از فراهنجاری معنایی، بسیاری از آن نوع فراهنجاری را به طور ناآگاهانه در زمان خود ارائه می دهد. این مقاله بر آن است که به بررسی فراهنجاری معنایی در دیوان شمس بپردازد و نمونه های برجسته ای از این نوع فراهنجاری را نشان دهد. دستاورد تحقیق، از پرداختن مولانا به انواع فراهنجاری معنایی، نظیر استعاره، تشخیص، تشبیه، نماد، کنایه، پارادوکس و مجاز در دیوان شمس به صورت گسترده و برجسته حکایت دارد.

آشنایی زدایی شامل همة شگردهایی می شود که در برجسته سازی و زیبا آفرینی یک متن ادبی دخیل هستند. یعنی مؤلف با زدودن تکرار از صورت زبان، سخنی زیبا و تأثیر گذار خلق می کند. این شگردها موجب به تأخیر افتادن و گسترش معنای متن و در نتیجه لذت و بهره وری بیشتر خواننده از آن می گردد. ایلزه آیشینگر نویسندة معاصر و توانمند اتریش در خلق داستان آیینه شیوه ای همانند کافکا دارد و واقعیت را آن طور که هست به تصویر نمی کشد، بلکه با بهره جستن از تصاویر سورئالیستی و روش های گوناگون آشنایی زدایی معنایی مانند وارونه سازی رویدادها، استفاده از فن متناقض نما (پارادوکس) و نیز سمبل های گوناگون در داستان مذکور استادانه به توصیف آن پرداخته و خواننده را به چالش با مسایل روز وا می دارد. مقاله حاضر در صدد است تا ضمن بررسی فنون مختلف هنجارگریزی معنایی در داستان آیینه مبانی فکری و شیوة نویسندگی آیشینگر را به تصویر بکشد.

آشنایی­ زدایی که از دستاوردهای مکتب فرمالیسم روس است، شامل تمامی شگردها و فنونی است که نویسنده با بهره­ گیری آگاهانه از آن ها، کلام را از شیوه ی معمول خارج ساخته و مفاهیم موردنظرش را با زبانی ناآشنا ارائه می دهد تا با انحراف از زبان معیار و به تأخیر انداختن مخاطب در دریافت معنای متن، کلام خویش را برجسته نماید و سبب لذّت ادبی مخاطب شود. خطبه ی 221 نهج­ البلاغه از جمله خطبه­ های مهم و تأثیرگذاری است که امیرمؤمنان با بهره­ گیری از زبان ادبی و با تصرّف در ترکیب و ساختار جملات آن، دست به آشنایی­ زدایی زده است. لذا تحلیل و بررسی خطبه ی مذکور بر این مبنا حائز اهمیت است و می­ تواند زوایای نهفته ی هنری و برجستگی­ های آن را فرادید مخاطب قرار دهد. این نوشتار با روش توصیفی– تحلیلی و با الهام از مؤلفه­ های آشنایی­ زدایی معنایی و ساختاری به واکاوی خطبه ی یادشده پرداخته است و به این نتایج دست یافت که امام(ع) در حوزه ی معنایی و در محور جانشینی با به کارگیری استعاره و کنایه و در محور همنشینی با استفاده از مجاز و تشبیه و در حوزه ی ساختاری با استفاده از شگردهایی چون؛ تقدیم وتأخیر، التفات و حذف، بافت روایی خطبه را فراتر از متون عادی قرار داده و مفاهیم موردنظرش را به زیباترین صورت ممکن به تصویر کشیده است. در واقع امام(ع) با گریز از مؤلفه­ های شناخته شده ی معنایی و نحوی و با به تأخیر انداختن مفاهیم موجود در خطبه سبب آشنایی زدایی و به تبع آن برجستگی خطبه شده و توان القای مفاهیم را به اوج رسانده است.

آشنایی زدایی در ادبیات، شامل همه شگردهایی می شود که در برجسته سازی یک متن ادبی دخیل هستند و معمولا با نوعی «هنجارگریزی» همراهند و می توان گفت آشنایی زدایی، نتیجه برجسته سازی و هنجارگریزی است. صورتگرایان از میان دو فرایند خودکاری و برجسته سازی، فرایند دوم را عامل بوجود آمدن زبان ادبی می دانند. آشنایی زدایی، هرگونه انحراف از قواعد زبان هنجار نیست؛ زیرا گروهی از این انحرافات، تنها به ساختی غیردستوری منجر می شوند و خلاقیت هنری به شمار نخواهد رفت. در این پژوهش، اشعار فارسی شهریار از جنبه های مختلف آشنایی زدایی، مورد بررسی قرار گرفت و پنج نمونه از انواع برجسته سازی (هنجارگریزی واژگانی، زمانی، نحوی، سبکی و گویشی) از این دیوان استخراج گردید و پس از بررسی، مشخص شد، هنجارگریزی های موجود در اشعار شهریار، اکثرا حاصل خلاقیت، آشنایی به زبان عربی و علوم دیگر، دو زبانه بودن و احاطه بر ادبیات کلاسیک فارسی است که به صورت خودآگاه و ناخودآگاه، به وجود آمده و نه تنها زیبایی اشعارش را از بین نبرده است، در بسیاری از موارد، تشخص و برجستگی خاصی به ابیاتش داده که توجه مخاطب را به خود جلب می کند.

آشنایی زدایی یکی از مفاهیم اساسی در نظریه فرمالیست های روس است. در یک تعریف گسترده، آشنایی زدایی عبارت است از تمامی شگردها و فنونی که نویسنده یا شاعر از آنها بهره می برد تا جهان متن را به چشم مخاطبان خود بیگانه بنمایاند.یکی از روشهای مهم آشنایی زدایی، هنجار گریزی یا خروج آگاهانه از زبان معیار است. در غزلیات شمس انواع مختلفی از هنجارگریزی مورد استفاده قرار گرفته که عبارتند از:هنجارگریزی معنایی، هنجارگریزی واژگانی و هنجارگریزی زمانی.

این تحقیق به کاوش عنصر آشنایی زدا که به چگونگی تبدیل موضوع روزمره به اثرهنری منجر می گردد، می-پردازد. لذا پژوهش پیش رو می کوشد با استفاده از روش تحلیل محتوای کیفی(تحلیل معنایی یانیس) به کشف چگونگی تبدیل موضوعات روزمره به ابژه ی هنری نائل آید. در این گونه آثار، امرروزمره سند تلقی شده و آثار هنری نه تنها با بیان ایده و به چالش کشیدن امرروزمره بلکه به کمک عنصر آشنایی زدا و رسانه ی عکاسی سعی دارند تا به معنا و مفهومی جدید دست پیدا کرده و ادراک هنری مخاطب را بر انگیزند. در واقع این آثار با تأکید بر امرروزمره و اهمیت بخشی به آن، نقشی مهم و اساسی در ایجاد معنا و تبدیل آن به اثری هنری ایجاد می کنند. نتایج این بررسی به صورت مفصل در جدول 1 و 2 ارائه شده است. جدول شماره یک بااستفاده از روش تحلیل محتوای معنایی به بررسی پنج عامل مهمی که همزمان به معنای مورد نظر هنرمند، جامعه مورد هدف و ویژگی روش او در بهره بردن از روش آشنایی زدایی می پردازد، اشاره دارد. جدول شماره ی دو از نه عامل آشنایی زدا در مجموعه ها نام می برد که هر کدام در برخی از این خصوصیات با هم وجه اشتراک دارند. شایان ذکر است این پژوهش، در استفاده از روش کیفی تحلیل محتوا در مطالعه ی آثار هنری عکاسی و به ویژه امرروزمره دارای نوآوری است.آنچه از یافته های این پژوهش حاصل می گردد این است که ابژه ها، وقایع و رخدادهای معمول زندگی روزمره به گونه ای از عوامل مهم و تأثیرگذار در ایجاد اثر هنری به شمار می روند.